Mae adroddiad newydd gan Estyn yn tynnu sylw at sut mae colegau addysg bellach (AB) yng Nghymru yn wynebu heriau ymddygiadol cynyddol, gyda materion fel absenoldeb, camddefnyddio cyfryngau cymdeithasol, a fepio yn dod yn gyffredin. Er bod llawer o ddysgwyr yn ymgysylltu’n gadarnhaol ac yn barchus â’u cymunedau coleg, mae ymddygiadau negyddol parhaus a thueddiadau sy’n dod i’r amlwg yn parhau i effeithio ar amgylcheddau dysgu.  

Gan dynnu ar ymweliadau â saith coleg, arolygon cenedlaethol o staff a dysgwyr, ac ymgynghoriadau â rhanddeiliaid, mae “Ymddygiad Dysgwyr mewn Colegau Addysg Bellach: Deall, Cefnogi a Hyrwyddo Ymddygiad Cadarnhaol” yn archwilio sut mae colegau’n hyrwyddo ymddygiad cadarnhaol, yn cefnogi staff, ac yn ymateb i anghenion cymhleth dysgwyr.  

Mae’r adroddiad yn nodi absenoldeb, cyrraedd yn hwyr, a defnydd amhriodol o gyfryngau cymdeithasol fel pryderon ymddygiadol eang. Mae’r cynnydd mewn fepio ar gampysau yn her sylweddol arall. Er bod materion difrifol fel aflonyddu rhywiol a chamddefnyddio sylweddau yn llai cyffredin, maent yn parhau i fod yn bryder. Mae’r adroddiad yn galw am ganllawiau cenedlaethol cliriach a strategaethau wedi’u targedu, yn enwedig i fynd i’r afael â defnydd amhriodol o gyfryngau cymdeithasol a fepio. 

Canfu arolygwyr hefyd fod gwaddol pandemig COVID-19 yn parhau i effeithio ar ymddygiad dysgwyr a lles staff. Mae llawer o bobl ifanc – yn enwedig y rhai ar gyrsiau lefel is – yn cael trafferth gyda sgiliau cymdeithasol a gwydnwch. Mae hyn, yn ei dro, yn rhoi pwysau ar staff, ac mae llawer ohonynt yn nodi straen cynyddol a’r angen am fwy o gefnogaeth i reoli tarfu ymddygiadol yn effeithiol a diogelu eu lles.  

Dywedodd y Prif Arolygydd Owen Evans:  

“Mae’n galonogol gweld llawer o ddysgwyr yn dangos aeddfedrwydd, annibyniaeth a pharch at eraill. Ond ni ddylem anwybyddu cymhlethdod cynyddol problemau ymddygiadol sy’n wynebu colegau. Mae canllawiau cliriach, strategaethau wedi’u targedu a buddsoddiad hirdymor yn hanfodol i helpu colegau i greu amgylcheddau dysgu cynhwysol, parchus a diogel i bawb.”  

Mae’r adroddiad yn tynnu sylw at sut mae ymddygiad yn amrywio ar draws grwpiau dysgwyr. Mae dysgwyr gwrywaidd ar gyrsiau galwedigaethol fel adeiladu yn fwy tebygol o ddangos ymddygiad amhriodol tra bod dysgwyr niwrowahanol ac ymylol yn wynebu heriau penodol, gan gynnwys risg uwch o fwlio ac aflonyddu. Mae Estyn yn argymell bod colegau’n cryfhau systemau cymorth cynhwysol i ddiwallu anghenion y dysgwyr bregus hyn. 

Mae’r adroddiad hefyd yn amlinellu ystod o arfer effeithiol sy’n hyrwyddo ymddygiad cadarnhaol a welwyd yn ystod ymweliadau ac ymgynghoriadau â cholegau. Er enghraifft, mae tîm lles Coleg Pen-y-bont yn cynnal ffeiriau cymorth yn rheolaidd fel rhan o’i ymrwymiad i wella ymddygiad a lles dysgwyr, a lleihau rhwystrau rhag dysgu, tra bod Coleg Sir Gâr wedi datblygu adnodd ymarferol, sef pecyn cymorth ‘Creu Amgylchedd Cynhwysol’, i ymestyn strategaethau addysgu a chefnogi ymddygiad dysgwyr.  

Er bod llawer o sefydliadau’n cynnig hyfforddiant i staff mewn rheoli ymddygiad a dulliau sy’n seiliedig ar drawma, mae’r gweithredu’n aml yn anghyson. Un o’r rhwystrau mwyaf i welliant cynaliadwy yw cyllid. Mae colegau’n dibynnu’n fawr ar gyllid tymor byr, sy’n cyfyngu ar eu gallu i ymgorffori polisïau cyson, cadw staff profiadol, ac adeiladu strwythurau cymorth tymor hir. Mae’r adroddiad yn argymell bod Medr yn ystyried sut y gall cyllid AB gefnogi buddsoddiad tymor hir mewn systemau rheoli ymddygiad a chadw staff medrus. 

Yn 2023, lansiwyd rhaglen ddatblygu newydd i leihau’r rhwystrau sy’n wynebu gweithwyr addysg o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.

Ar ôl llwyddo i recriwtio dwy garfan o arweinwyr gwych, rydym nawr yn agor ein cylchred nesaf.

Mae’r broses recriwtio ar gyfer ein rhaglen Arweinwyr Lleiafrifoedd Ethnig bellach yn fyw ac yn agored i’r rheini sy’n gweithio mewn lleoliad addysg neu awdurdod lleol sydd am gymryd y camau nesaf yn eu gyrfaoedd. Mae’r rhaglen hefyd yn gobeithio hybu profiadau a gyrfaoedd y rhai sy’n cymryd rhan a chynyddu amrywiaeth mewn arweinyddiaeth addysg.

Dywedodd Owen Evans, PAEF:

“Mae’r rhaglen hon yn rhan bwysig o’r gwaith rydym yn ei wneud i gynyddu cynrychiolaeth ar draws pob lefel o arweinyddiaeth a’r gronfa o arolygwyr rydym yn gweithio gyda nhw, fel bod y gweithlu addysg yn adlewyrchu amrywiaeth Cymru.”

“Rydyn ni’n gwybod bod sefydliadau sy’n denu ac yn datblygu unigolion o’r gronfa ehangaf o dalent yn perfformio’n well yn gyson ac mae gennym ni rôl i’w chwarae wrth yrru amrywiaeth yn y sector addysg a hyfforddiant.”

Mae ceisiadau ar gyfer y rhaglen ar agor ar hyn o bryd. Rhaid i ymgeiswyr fod yn gweithio mewn lleoliad addysg neu awdurdod lleol yng Nghymru ar hyn o bryd, bod ag o leiaf bum mlynedd o brofiad addysgu a bod yn gyfrifol am ddatblygu dysgu, addysgu neu les.

Mae adroddiad, newydd gan Estyn yn canfod, er bod cynlluniau hyfforddi sydd â’r nod o wella sgiliau iaith Gymraeg yn y sector addysg bellach a phrentisiaethau yn cael effaith gadarnhaol, bod anghysondebau yn eu heffeithiolrwydd hirdymor a’u gweithrediad strategol.

Mae’r adroddiad, ‘Cynyddu defnydd o’r Gymraeg yn y sectorau ôl-16’ yn gwerthuso’r rhaglenni hyfforddi a ddarperir gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol o dan y Cynllun Gwreiddio, sy’n cefnogi strategaeth Cymraeg 2050 Llywodraeth Cymru i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg. Mae’r astudiaeth yn canolbwyntio ar dair menter allweddol o fewn y cynllun: sesiynau e-ddysgu, darpariaeth Sgiliaith, a’r cynllun Cymraeg Gwaith Addysg Bellach.

Dengys y canfyddiadau fod y mentrau hyn wedi llwyddo i gynyddu nifer yr ymarferwyr sy’n siarad Cymraeg ac yn cofrestru eu gallu i weithio drwy’r iaith. Fodd bynnag, prin yw’r dystiolaeth i gysylltu’r hyfforddiant yn uniongyrchol â gwelliannau hirdymor mewn addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Er bod mwy o weithgareddau dysgu bellach yn cynnwys ‘ychydig bach o ddysgu cyfrwng Cymraeg,’ ychydig o dwf a fu mewn addysgu dwyieithog lefel uwch a Chymraeg yn unig.

Dywedodd y Prif Arolygydd Owen Evans:

“Mae’n galonogol gweld cynnydd o ran cefnogi staff addysg bellach i ddatblygu eu sgiliau Cymraeg, fodd bynnag, mae’n rhaid i hyfforddiant fynd y tu hwnt i’r pethau sylfaenol a darparu mwy o gyfleoedd i ymarferwyr ymgorffori addysgu dwyieithog yn eu gwersi, ac mae arweinyddiaeth gref, cynllunio strategol clir, ac ymrwymiad i symud y tu hwnt i hyfedredd iaith cychwynnol yn hanfodol i sicrhau effaith hirdymor.”

Mae’r adroddiad yn amlygu enghreifftiau o arfer effeithiol ble mae darparwyr wedi cael mwy o effaith, gan gynnwys arweinyddiaeth strategol gref, cymhellion ariannol ar gyfer addysgu dwyieithog, ac amser penodedig i staff gwblhau hyfforddiant. Fodd bynnag, erys anghysondebau, yn enwedig o ran blaengynllunio, sicrhau ansawdd, a monitro effeithiolrwydd hyfforddiant ar lefel genedlaethol.

Er mwyn mynd i’r afael â’r materion hyn, mae’r adroddiad yn argymell bod y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn rhoi mwy o arweiniad a her i golegau addysg bellach a darparwyr prentisiaethau i fesur effeithiolrwydd hyfforddiant. Mae hefyd yn galw am ehangu darpariaeth Sgiliaith i gynnig cymhwyster proffesiynol cydnabyddedig ar gyfer addysgu dwyieithog, yn ogystal â mwy o gydnabyddiaeth ariannol ac ymarferol i sgiliau Cymraeg y sector.

Mae argymhellion pellach yn annog Llywodraeth Cymru, colegau addysg bellach, a darparwyr prentisiaethau i sicrhau darpariaeth iaith gyson a mireinio cyfleoedd datblygiad proffesiynol i hyrwyddo addysgeg ddwyieithog.

Gallwch ddarllen yr adroddiad llawn yma.

Byddwn yn cynnal cynhadledd mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru ar gyfer arweinwyr ysgolion cynradd y mis hwn ar y dyddiadau canlynol:

• 14 Mawrth, Venue Cymru yn Llandudno 
• 27 Mawrth, ICC Cymru yng Nghasnewydd 

Bydd y gynhadledd yn cynnig llwyfan unigryw i ddylanwadu’n uniongyrchol ar bolisi, rhannu arbenigedd a chael mewnwelediadau ymarferol i wella perfformiad mewn lleoliadau cynradd.

Yn ogystal â chynnig cyfle i gymryd rhan mewn sesiwn holi ac ateb gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle AS, bydd sesiwn y bore hefyd yn cynnwys sesiwn ryngweithiol ar reoli ymddygiad, cyfle i helpu i lunio’r Fframwaith Llythrennedd a Rhifedd newydd, diweddariad ar Asesiadau Personoledig, gan gynnwys cyfle i gael rhagolwg ar ddatblygiadau sydd i ddod, yn cynnwys yr Astudiaeth Ryngwladol Cynnydd mewn Llythrennedd Darllen (PIRLS).

Bydd Estyn yn arwain sesiwn y prynhawn yn canolbwyntio ar ein hymagwedd at arolygiadau cynradd ac ymweliadau interim, yn ogystal â mewnwelediadau allweddol o adroddiad blynyddol diweddaraf PAEF. 

Gallwch gofrestru ar gyfer y digwyddiad yma: cynhadledd arweinyddiaeth y sector cynradd 2025  

Wrth gofrestru, bydd mynychwyr yn cael cyfle i gyflwyno cwestiwn ar gyfer Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg neu Estyn, gan sicrhau y caiff eu llais ei glywed wrth lunio dyfodol addysg gynradd yng Nghymru.

Ar gyfer ymholiadau yn ymwneud â chofrestru a’r digwyddiad, cysylltwch â  

Yn ddiweddar, lansion arolwg ar-lein annibynnol i gasglu barn ein rhanddeiliaid am yr hyn y maent yn ei ddeall am Estyn – pwy ydym ni, beth rydym yn ei wneud a’r effaith a gawn. Un o’n huchelgeisiau yw bod pawb rydym yn rhyngweithio â nhw yn deall ac yn gwerthfawrogi ein cyfraniad i’r sector ac i ddysgwyr yng Nghymru.

Diben ceisio mewnwelediadau rhanddeiliaid yw ennill dealltwriaeth ddyfnach o’r perthnasoedd gwaith sydd gennym â’n rhanddeiliaid – i asesu ein henw da, asesu effaith a defnyddioldeb ein hadroddiadau, cyhoeddiadau ac ymgyrchoedd allweddol ac i ddeall y dulliau sy’n well gan randdeiliaid ar gyfer cyfathrebu ac ymgysylltu â ni.

Rydym yn falch o weld o’r canfyddiadau bod ymatebwyr sydd wedi cael arolygiadau ers y pandemig yn sôn am brofiad mwyfwy cadarnhaol, ac mae’n fy nghalonogi bod mwy o bobl yn gwerthfawrogi ein harolygiadau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Mynegodd rai cyfranogwyr eu barn y bu newid amlwg yn naws Estyn.

Er bod dealltwriaeth ac ymagwedd gydweithredol ein gwaith yn cael eu cydnabod, mae’r adroddiad yn sicr yn amlygu meysydd y gallwn eu gwella. Mae pryder ynghylch arolygiadau o hyd, sy’n aml yn cael ei briodoli i’r pryder naturiol a ddaw yn sgil cael eich gwerthuso. Serch hynny, mae gwaith y gallwn ei wneud i fynd i’r afael â’r cydbwysedd hwn o sicrwydd a chymorth.

Rwy’n falch o’r gwaith rydym yn ei wneud yma yn Estyn ac o’r newid cadarnhaol rydym wedi’i gyflawni hyd yn hyn, ond mae llawer o waith i’w wneud o hyd a byddwn yn myfyrio ar y canfyddiadau hyn ac yn parhau i gasglu adborth gan randdeiliaid. Byddwn yn cynnal yr ymarfer hwn yn flynyddol i’n galluogi i feincnodi a mesur cynnydd yn ein gwaith wrth i ni wrando ac ymateb.

Rydym yn ddiolchgar i bob un ohonoch a roddodd eich amser i ymateb a rhannu eich mewnwelediadau a’ch profiadau o gydweithio â ni trwy’r gwaith hwn. Mae llawer o fanylion yn yr adroddiad ac rwy’n gobeithio y byddwch yn neilltuo amser i fwrw golwg arno.

Darllenwch yr adroddiad llawn yma: Ymchwil Canfyddiadau Rhanddeiliaid Estyn