Adroddiad thematig Archives - Estyn

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Crynodeb Gweithredol

Mae’r adroddiad hwn yn archwilio ymagweddau at hyrwyddo ymddygiad cadarnhaol mewn ysgolion uwchradd yng Nghymru. Mae’n amlygu’r heriau sy’n wynebu ysgolion uwchradd ac yn cynnwys cipluniau arfer effeithiol. Mae’r adroddiad yn defnyddio gwybodaeth o ymweliadau â 24 o ysgolion uwchradd ac ysgolion pob oed, trafodaethau â swyddogion o 10 awdurdod lleol a chanfyddiadau arolygon cenedlaethol ar gyfer penaethiaid, staff a disgyblion.

Mae ymddygiad cadarnhaol yn sail i addysgu a dysgu effeithiol ac yn cefnogi cynnydd academaidd. Fodd bynnag, yn ystod arolygu, mae arweinwyr a staff ysgolion wedi dweud y bu dirywiad yn ymddygiad ychydig o’u disgyblion ers cyfnod y pandemig. Yn ychwanegol, bu cynnydd cenedlaethol mewn gwaharddiadau cyfnod penodol a pharhaol. Fodd bynnag, gan nad oes system genedlaethol i gasglu data ar achosion o ymddygiad gwael mewn ysgolion ar hyn o bryd, mae deall graddau llawn y broblem yn parhau’n anodd.

Mae’r dystiolaeth a gasglom ar gyfer yr adolygiad thematig hwn yn awgrymu bod llawer o resymau pam y gallai disgyblion fod yn dangos ymddygiad heriol. Mae’r rhain yn cynnwys ansefydlogrwydd teuluol, pwysau economaidd-gymdeithasol, problemau iechyd meddwl ac anghenion dysgu ychwanegol. Mae problemau ymddygiad cyffredin a nodwyd gan ysgolion yn cynnwys tarfu parhaus ar lefel isel, gweithredoedd o herio, ac i raddau llai, gwrthdaro corfforol. Mae ffactorau allanol fel dylanwad y cyfryngau cymdeithasol a materion yn gysylltiedig â chymunedau, fel ymddygiad gwrthgymdeithasol, wedi arwain at weld mwy o ymddygiadau cymhleth mewn ysgolion. Datgelodd ymatebion i’n harolygon cenedlaethol ymhlith staff a disgyblion [tudalennau 34 i 58] bryderon am darfu ar lefel isel mewn gwersi, ymddygiad gwael mewn coridorau, camddefnyddio ffonau symudol, a gorbryder cynyddol ymhlith disgyblion. Amlygodd arweinwyr hefyd fod anawsterau wrth sicrhau cymorth arbenigol amserol.

Yn gyffredinol, mae dulliau ysgolion sy’n cael anhawster yn rheoli ymddygiad disgyblion yn anghyson neu nid oes ganddynt bolisïau a phrosesau clir. Gallai cyfyngiadau o ran cyllideb a chefnogaeth allanol annigonol fod yn ffactorau allweddol, hefyd. Mae gan yr ysgolion mwyaf llwyddiannus ddisgwyliadau uchel o’u disgyblion a’u staff. Yn yr ysgolion hyn, mae’r arweinyddiaeth lles yn gryf ac yn cael ei chefnogi gan bolisïau ymddygiad effeithiol.

Fel arfer, ceir cysondeb mewn arferion rheoli ymddygiad a dysgu proffesiynol rheolaidd ar gyfer athrawon. Gallai ysgolion effeithiol roi dulliau sy’n ystyriol o drawma ar waith hefyd i gefnogi anghenion emosiynol disgyblion, a chynnal arferion adferol rheolaidd. Mae ymgysylltu â rhieni a phartneriaethau cymunedol cryf hefyd yn allweddol i gynnal diwylliant o ymddygiad cadarnhaol. Mae’r rhain yn helpu meithrin ymdeimlad o berthyn ar gyfer disgyblion.

Cynhaliom arolygon o ddisgyblion, staff, a phenaethiaid. Mae canfyddiadau’r arolygon hyn yn dangos gwahanol amgyffrediadau o beth yw ymddygiad gwael a pha gymorth sydd ei angen. Er bod y rhan fwyaf o ddisgyblion yn disgrifio ymddygiad mewn modd cadarnhaol, mae staff a phenaethiaid yn mynegi pryderon am darfu cynyddol a’r cymorth cyfyngedig sydd ar gael. Mae disgyblion yn pwysleisio’r angen am barch ar y ddwy ochr, gan alw am driniaeth deg ac ymagweddau cyson at ddisgyblaeth. Mae athrawon yn amlygu materion cyffredin fel herio, cam-drin geiriol, a chamymddwyn ar goridorau. Mae penaethiaid yn pwysleisio’r angen am bolisïau cenedlaethol cliriach, cyllid cynyddol, a mwy o ddarpariaethau arbenigol. Yn eu cyfanrwydd, mae ymatebion i’r arolygon yn amlygu pwysigrwydd gorfodi polisi cyson, perthnasoedd cefnogol, a chefnogaeth allanol effeithiol.

Mae’r adroddiad yn argymell y dylai ysgolion gryfhau eu systemau rheoli ymddygiad trwy gynnwys yr holl randdeiliaid, gan gynnwys ysgolion bwydo, rhieni a gofalwyr, llywodraethwyr ac awdurdodau lleol, i ddatblygu polisi a phrosesau clir a chyson. Yn ychwanegol, dylai staff gael hyfforddiant penodol ar reoli ymddygiad aflonyddgar, yn enwedig gan ddysgwyr bregus. Dylai gwasanaethau awdurdodau lleol ddarparu cefnogaeth amserol, rhannu gwybodaeth berthnasol am anghenion a phrofiadau disgyblion yn effeithlon os yw disgyblion yn symud o fewn yr awdurdod lleol, neu’r tu hwnt iddo, a mabwysiadu ymagwedd gyson at ymgysylltu â theuluoedd. Anogir Llywodraeth Cymru i ddiweddaru canllawiau cenedlaethol ar reoli ymddygiad a lansio ymgyrch genedlaethol ar ymddygiad cadarnhaol. Dylai rhaglenni addysg gychwynnol athrawon ac ymsefydlu hefyd gynnwys rhaglenni cynhwysfawr ar reoli ymddygiad.

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon
Dwy ddysgwraig yn gweithio wrth fwrdd crwn mewn coleg addysg bellach yng Nghymru

Crynodeb gweithredol

Mae’r adroddiad hwn yn archwilio ymddygiad dysgwyr mewn colegau addysg bellach ledled Cymru. Mae’n canolbwyntio ar y ffactorau sy’n dylanwadu ar ymddygiadau cadarnhaol a negyddol, yn ogystal â’r amrywiadau mewn ymddygiad ar draws gwahanol grwpiau dysgwyr a rhaglenni dysgu. Mae’r adroddiad yn ystyried sut mae colegau’n hyrwyddo ymddygiadau cadarnhaol ac yn rheoli ymddygiadau negyddol, ochr yn ochr â’r cymorth a’r arweiniad sydd ar gael i ddysgwyr a  staff, fel ei gilydd. Mae’n amlygu heriau cyfredol fel effaith barhaus pandemig COVID-19, ynghyd â’r cynnydd mewn camddefnyddio cyfryngau cymdeithasol a fepio. Rydym yn ystyried y ffactorau amgylcheddol a’r arferion sefydliadol sy’n dylanwadu ar yr ymddygiadau hyn. Mae ein canfyddiadau wedi’u seilio ar ymweliadau â saith coleg, arolygon cenedlaethol o staff a dysgwyr, ac ymgynghoriadau â rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys cynrychiolwyr undebau. Mae’r adroddiad yn cynnwys sawl ciplun arfer effeithiol neu ddiddorol yn seiliedig ar ein hymweliadau.

Yn ystod ein hymweliadau, ac o’r arolygon, nodom fod llawer o batrymau a heriau mynych mewn colegau addysg bellach. Mae llawer o ddysgwyr yn dangos ymddygiadau cadarnhaol, gan gynnwys rhyngweithio parchus â staff a chyfoedion, ymgysylltiad gweithredol mewn gwersi, ac ymrwymiad i gynnal campysau glân a threfnus. Cefnogir y deilliannau hyn gan amgylchedd sy’n meithrin annibyniaeth ac yn mabwysiadu dull addysgu sy’n canolbwyntio ar oedolion, sy’n chwarae rôl hanfodol mewn ffurfio ymddygiad mor adeiladol. Fodd bynnag, mae ymddygiadau negyddol yn amlwg, hefyd. Mae cyrraedd yn hwyr, absenoldeb, defnydd amhriodol o gyfryngau cymdeithasol, a fepio yn faterion yr adroddir amdanynt yn aml. Mae ymddygiadau mwy pryderus, er eu bod yn llai aml, yn cynnwys achosion o aflonyddu rhywiol, camddefnyddio sylweddau, a thrais ymhlith cyfoedion. Mae staff yn nodi bod digwyddiadau difrifol yn aml yn codi yn sgil pwysau allanol neu heriau personol heb eu datrys sy’n effeithio ar ddysgwyr.

Mae effeithiau parhaol y pandemig yn parhau i ffurfio ymddygiad dysgwyr. Mae llawer o bobl ifanc yn arddangos oedi datblygiadol, yn enwedig mewn medrau cymdeithasol a gwydnwch. Er bod effeithiau uniongyrchol y pandemig wedi lleihau yn y flwyddyn ddiwethaf, mae’r heriau sy’n weddill yn amlwg yn ymgysylltiad dysgwyr a’u gallu i ymdopi â phwysau academaidd.

Mae patrymau ymddygiadol yn amrywio ar draws gwahanol ddemograffeg dysgwyr a rhaglenni colegau. Mae dysgwyr iau, gan gynnwys y rhai sy’n dilyn rhaglenni 14-16, yn ogystal â rhai sydd wedi gadael yr ysgol yn ddiweddar, a’r rhai sydd wedi cofrestru mewn cyrsiau lefel is, yn aml yn dangos tarfu ymddygiadol mwy mynych. Mae dysgwyr niwrowahanol yn wynebu heriau unigryw, fel anawsterau â rheoleiddio emosiynol a rhyngweithio â chyfoedion. Mae dysgwyr o grwpiau ymylol, gan gynnwys myfyrwyr LHDTC+, yn anghyfartal o agored i fwlio ac aflonyddu, gan fod eu hunaniaethau weithiau’n cael eu dirnad yn negyddol gan gyfoedion. Mae dysgwyr gwrywaidd, yn enwedig y rhai ar gyrsiau masnach alwedigaethol fel adeiladu, yn fwy tebygol o ddangos ymddygiadau negyddol. Mae’r rhain yn cynnwys defnyddio iaith amhriodol tuag at ddysgwyr benywaidd, sy’n aml yn cael ei yrru gan ymdrech i ffitio i mewn yn yr amgylcheddau gwrywaidd, yn bennaf.

Yn gyffredinol, mae colegau’n darparu cyfleoedd dysgu proffesiynol mewn rheoli ymddygiad ac arferion sy’n ystyriol o drawma, gan gynnig strategaethau i staff gynorthwyo dysgwyr â heriau ymddygiadol. Fodd bynnag, dywed rhai staff eu bod yn teimlo wedi eu llethu wrth ddelio â’r materion hyn yn rheolaidd, sy’n gallu effeithio ar eu gallu i reoli ymddygiad yn effeithiol.

Mae colegau mewn cyfnodau amrywiol o ran ymgorffori arferion rheoli ymddygiad. Mae rhai sefydliadau wedi sefydlu systemau effeithiol gyda fframweithiau clir i hyrwyddo ymddygiad cadarnhaol a mynd i’r afael â heriau, tra bod sefydliadau eraill megis dechrau datblygu ac yn wynebu materion â chysondeb a dyrannu adnoddau. Caiff sefydlogrwydd a chynaliadwyedd arferion rheoli ymddygiad eu cymhlethu ymhellach gan heriau cyllid. Yn aml, mae colegau yn dibynnu ar ffrydiau cyllido tymor byr, sy’n rhwystro’u gallu i roi strwythurau cymorth tymor hir ar waith neu gadw staff medrus. Mae’r ansicrwydd ariannol hwn yn tanseilio ymdrechion i sefydlu ymagwedd gyson a chynaledig at reoli ymddygiad dysgwyr, gyda goblygiadau i effeithiolrwydd ymyriadau a lles staff, fel ei gilydd.

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Crynodeb gweithredol

Mae’r adroddiad hwn yn gwerthuso effeithiolrwydd cynlluniau hyfforddiant, dan ofal y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, i ddatblygu medrau iaith Gymraeg ac addysgeg ddwyieithog ymarferwyr yn y sector addysg bellach a phrentisiaethau. Mae’r cynlluniau yn rhan o Gynllun Gwreiddio’r Coleg ac yn cyd-fynd â’i weledigaeth o alluogi pob aelod o staff i ddatblygu eu sgiliau Cymraeg ac addysgeg ddwyieithog, gyda’r nod o gynyddu nifer y myfyrwyr a phrentisiaid sy’n dewis astudio yn rhannol neu yn gyfan gwbl trwy gyfrwng y Gymraeg.

Mae’r Cynllun Gwreiddio yn cefnogi amcanion strategaeth iaith Gymraeg Llywodraeth Cymru Cymraeg 2050: Miliwn o siaradwyr yn y sector addysg ôl-orfodol.

Rydym, yn yr adroddiad, wedi canolbwyntio ar dri math o ddarpariaeth

  • Sesiynau e-ddysgu
  • Darpariaeth Sgiliaith
  • Cynllun Cymraeg Gwaith Addysg Bellach

At ei gilydd, mae’r cynlluniau yn cael effaith cadarnhaol ar yr ymarferwyr sydd yn manteisio arnynt. Mae nifer yr ymarferwyr sy’n siarad ac sydd wedi’u cofrestru yn ôl eu gallu i weithio trwy gyfrwng y Gymraeg wedi cynyddu yn y sectorau addysg bellach a dysgu seiliedig ar waith ers 2020. Fodd bynnag, nid oes data penodol sy’n cysylltu hyn yn uniongyrchol âr hyfforddiant.

Mae nifer y gweithgareddau dysgu sy’n cynnwys ‘ychydig o ddysgu cyfrwng Cymraeg’ wedi cynyddu’n sylweddol yn ystod y pum mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, nid oes cynnydd yn y gweithgareddau dysgu mewn categorïau fel ‘cyfran helaeth o ddysgu cyfrwng Cymraeg, dwyieithog’ a ‘Cymraeg yn unig’ yn ystod yr un cyfnod. Mae hyn yn adlewyrchu patrwm y cynlluniau hyfforddi sydd yn fwy effeithiol o ran targedu staff sydd a medrau iaith lefel isel ac ar gychwyn eu taith ar hyd y continwwm iaith. Yn gyffredinol, mae’r ffigurau yn cyd-fynd â chanfyddiadau’r adroddiad hwn sef ychydig iawn o effaith sydd ar ddatblygu medrau iaith ymarferwyr tu hwnt i’r lefelau cychwynnol. Mae hyn yn cyfyngu cyfleoedd myfyrwyr a phrentisiaid i ddefnyddio’r Gymraeg yn gyson yn eu dysgu.

Gwelom enghreifftiau o arfer dda ar draws y tri math o ddarpariaeth. Roedd traweffaith y gwaith ar ei orau pan:

  • Mae arweinwyr ar bob lefel yn glir am bwysigrwydd strategol cynyddu defnydd o’r iaith Gymraeg.
  • Mae hyfforddiant yn targedu staff sydd eisoes â medrau iaith cryf.
  • Mae colegau yn cynnig amser priodol i staff gyflawni hyfforddiant fel rhan o’u 24 o oriau dysgu.
  • Mae arweinwyr yn cydnabod y Gymraeg fel sgìl, ac o ganlyniad yn cynnig cydnabyddiaeth ariannol i ymarferwyr sydd yn meddu ar uwch fedrau addysgeg ddwyieithog.
  • Mae ymdrechion staff i ddatblygu eu harferion addysgu wrth symud i fyny’r pyramid neu gontinwwm iaith yn cael eu cydnabod yn broffesiynol.
  • Mae canllawiau clir i staff yn bodoli ar sut i gynyddu eu defnydd o’r Gymraeg.
  • Mae gweithdrefnau arsylwi a sicrhau ansawdd mewnol darparwyr yn gadarn ac yn ffocysu ar y Gymraeg ac addysgeg ddwyieithog.
  • Mae darpariaeth a hyfforddiant yn cael eu haddasu yn unol â gofynion staff.

Mae perthnasoedd gwaith cryf a chefnogol rhwng y Coleg Cymraeg Cenedlaethol a cholegau a darparwyr unigol. Fodd bynnag, nid yw gweithdrefnau’r Coleg yn ddigon cadarn i sicrhau bod trefniadau blaengynllunio, sicrhau ansawdd a monitro effaith hyfforddiant yn gyson ar draws darparwyr unigol ac yn genedlaethol.

O ganlyniad, rydym wedi cynnwys pedwar argymhelliad i’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol:

  • Cynnig rhagor o her ac arweiniad i golegau a darparwyr prentisiaethau wrth werthuso effaith hyfforddiant ar y gweithlu gan flaengynllunio’n fwriadus i symud arferion addysgu a’r cynnig i fyfyrwyr a phrentisiaeth i fyny’r pyramid iaith (o B3 i B2 ac i fyny). Yn gyffredinol, er bod llawer o sefydliadau yn teimlo eu bod yn cydweithio’n dda gyda’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, dim ond mwyafrif sy’n teimlo eu bod yn atebol i’r Coleg o ran allbynnau. Byddai llawer ohonynt yn croesawu rhagor o graffu ar eu gwaith wrth iddynt gynllunio a mesur effaith hyfforddi ar allu ieithyddol ac addysgeg ddwyieithog eu staff. Ar y cyfan, nid yw’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn craffu’n ddigon manwl ar dargedau a thystiolaeth ac nid oes diwylliant priodol o herio a chwestiynu penderfyniadau’r colegau a darparwyr.
  • Gweithio gyda phartneriaid perthnasol i ymestyn cynnig Sgiliaith i siaradwyr Cymraeg trwy greu hyfforddiant addysgeg ddwyieithog ddwys sy’n arwain at gymhwyster proffesiynol cydnabyddedig. Mae darpariaeth Sgiliaith yn effeithiol o ran uwchsgilio staff i addysgu’n gynyddol ddwyieithog. Mae angen ymestyn y math o ddarpariaeth sydd ar gael i ymarferwyr Cymraeg eu hiaith, fel y cwrs addysgeg ddwyieithog presennol, i greu cwrs dwys sy’n arwain at gymhwyster proffesiynol cydnabyddedig. Trwy wneud hyn, byddai mwy o ymarferwyr ieithyddol hyderus ar gael fyddai’n gallu cynnig darpariaeth gynyddol ddwyieithog neu Gymraeg.
  • Cydweithio yn strategol â Cholegau, darparwyr prentisiaethau a phartneriaid perthnasol eraill i brif ffrydio mentrau arloesol i gydnabod gwerth y Gymraeg fel sgìl ychwanegol sy’n cael ei gydnabod yn ymarferol ac yn ariannol. Yn yr adroddiad rydym yn tynnu sylw at fentrau arloesol fel y cynllun ‘Methodoleg Addysgwyr Dwyieithog’ yng Ngholeg Cambria. Mae Coleg Cambria yn pwysleisio pwysigrwydd strategol y Gymraeg yn nerthol gan gynnig cymhelliannau ariannol i ymarferwyr, yn ogystal ag amser digyswllt o’u hamserlenni addysgu yn ystod yr hyfforddiant, am gynyddu defnydd o’r Gymraeg yn eu sesiynau. Mae hyn yn enghraifft nodedig o gynllunio ieithyddol trwy gynllunio gweithlu.
  • Cydweithio â’r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i sicrhau bod y cynnig i ddysgwyr, safonau dysgu ac addysgu, gweithdrefnau sicrhau ansawdd a datblygiad proffesiynol i diwtoriaid yn gyson â’r sector Dysgu Cymraeg. Mae nifer y staff sy’n dilyn cyrsiau Cymraeg wedi cynyddu dros y blynyddoedd ac mewn llawer o wersi maent yn gwneud cynnydd cadarn. Fodd bynnag, nid yw addysgeg mewn ychydig o achosion yn arddel dulliau llwyddiannus y sector Dysgu Cymraeg sydd yn ei dro’n cael effaith ar safonau’r dysgwyr. Mae anghysonderau hefyd ar draws y colegau o ran oriau cyswllt i ddysgwyr ar gyrsiau, gweithdrefnau sicrhau ansawdd a chyfleoedd dysgu proffesiynol i diwtoriaid.

Rydym wedi cynnwys dau argymhelliad i golegau addysg bellach a darparwyr prentisiaethau:

  • Cydweithio â’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i gysoni’r ffordd mae ymarferwyr yn cael mynychu hyfforddiant a gwersi iaith gan anelu at sicrhau eu bod yn cael amser digyswllt o’u hamserlenni addysgu i’w gyflawni heb ychwanegu at eu llwyth gwaith. Y prif rwystr i staff sydd am fynychu hyfforddiant yw diffyg neu bwysau amser. Mae hyn yn arbennig o wir am gyrsiau yn y rhaglen Cymraeg Gwaith. Nid yw rheolwyr llinell yn fodlon rhyddhau staff bob tro. Yn ogystal, yn y rhan fwyaf o achosion, mae staff yn gorfod mynychu cyrsiau ar ben eu horiau addysgu neu ddyletswyddau arferol eraill sydd yn effeithio ar allu staff i ymuno â chyrsiau a’u cwblhau.
  • Parhau i fireinio eu cynnig datblygiad proffesiynol i ymarferwyr i gynyddu eu medrau iaith Cymraeg ac addysgeg ddwyieithog gyda’r nod strategol o symud staff a myfyrwyr/prentisiaid ar hyd y continwwm iaith yn fwriadus. Ac eithrio i ychydig iawn o sefydliadau, mae angen i golegau a darparwyr prentisiaethau ymestyn y gwaith da maent wedi’i gyflawni o ran cynyddu defnydd o ‘ychydig o ddysgu cyfrwng Cymraeg’ mewn gweithgareddau dysgu i anelu at lefelau uwch y pyramid neu gontinwwm iaith er mwyn gwireddu nodau polisïau fel Cymraeg 2050.

Rydym wedi cynnwys un argymhelliad i Lywodraeth Cymru a Medr sef:

  • Cydweithio â r sectorau addysg bellach a phrentisiaethau i gysoni’r defnydd o gategorïau iaith darpariaeth ac i ystyried yr angen i wneud newidiadau i’r categorïau er mwyn hwyluso hynny. Mae diffyg cysondeb o hyd yn y ffordd mae colegau a darparwyr yn cofnodi categorïau ieithyddol eu darpariaeth. Yn ogystal, mae llawer o ymarferwyr o’r farn broffesiynol bod angen ailedrych ar ddiffiniadau’r categorïau hynny er mwyn hwyluso taith ymarferwyr yn ogystal â myfyrwyr a phrentisiaid i fyny’r pyramid neu gontinwwm iaith.

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon
A person with a hearing aid is having a conversation with a young child seated across the table, in a room with warm lighting.

Crynodeb gweithredol

Mae’r adroddiad hwn yn ystyried pa mor dda y mae’r lleoliadau nas cynhelir a ariennir, ysgolion cynradd, ysgolion uwchradd ac ysgolion pob oed a gynhelir a gymerodd ran yn yr adolygiad yn gweithredu ac yn ymgorffori agweddau ar Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 (ADYTA) a’r Cod Anghenion Dysgu Ychwanegol (ADY) cysylltiedig. Mae hefyd yn ystyried pa mor dda y mae awdurdodau lleol wedi cefnogi ysgolion. Mae’r adroddiad hwn yn adeiladu ar ein canfyddiadau o’r adolygiad thematig cyntaf Y system anghenion dysgu ychwanegol (Estyn, 2023) ac yn nodi arfer effeithiol i gefnogi addysg gynhwysol, datblygu strategaethau i gefnogi disgyblion ag ADY, ymestyn cymorth cyfrwng Cymraeg a chryfhau dysgu proffesiynol, sicrhau ansawdd a rolau’r Cydlynydd Anghenion Dysgu Ychwanegol (CydADY) a Swyddog Arweiniol Anghenion Dysgu Ychwanegol y Blynyddoedd Cynnar (SAADYBC).   

Mae ein canfyddiadau wedi’u seilio ar ymgysylltu â sampl o wyth lleoliad nas cynhelir, 11 ysgol gynradd, saith ysgol uwchradd a dwy ysgol bob oed. Cynhaliwyd naw o’r rhain trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae wyth o’r ysgolion, yn cynnwys un ysgol cyfrwng Cymraeg, yn lletya darpariaeth dosbarth arbenigol yr awdurdod lleol ar gyfer disgyblion ag ADY. Hefyd, defnyddiom dystiolaeth o’n gweithgarwch arolygu parhaus ac o drafodaethau rhwng ein harolygwyr cyswllt awdurdod lleol a swyddogion  awdurdodau lleol. Ymhellach, mae’r adroddiad yn defnyddio tystiolaeth o drafodaeth gyda grŵp ffocws Swyddogion Arweiniol Anghenion Dysgu Ychwanegol y Blynyddoedd Cynnar (SAADYBC). Buom yn holi barn rhieni a gofalwyr ynglŷn â’u profiadau. 

Mae gweithredu ac ymgorffori diwygio ADY wedi bod yn gamp sylweddol i awdurdodau lleol, ysgolion a lleoliadau. Yn ystod ein hymweliadau ac yn ein cyfarfodydd â rhanddeiliaid, nododd y tîm arolygu’n gyson yr ymrwymiad cryf a’r gwydnwch a ddangosir gan staff mewn awdurdodau lleol, ysgolion a lleoliadau. Bu staff yn gweithio’n ddiwyd i gynorthwyo plant a phobl ifanc ag ADY yng nghyd-destun heriau parhaus. Roedd y rhain yn cynnwys effaith barhaus y pandemig ar les, heriau â phresenoldeb, y cynnydd a adroddwyd ond nas gwiriwyd yn nifer y plant a’r bobl ifanc ag anghenion cymhleth, yn ogystal â phwysau o ran y gyllideb a’r gweithlu. At ei gilydd, roedd gofynion diwygio ADY yn dechrau sicrhau gwelliannau yn y ddarpariaeth ar gyfer disgyblion ag ADY ledled y wlad. O ganlyniad, lle’r oedd diwygio ADY wedi cael ei weithredu’n llwyddiannus, roedd llawer o ddisgyblion yn gwneud cynnydd addas o’u mannau cychwyn cychwynnol. Fodd bynnag, nid oedd gweithredu diwygio ADY yn gyson, ac o ganlyniad, nid oedd anghenion dysgu ychwanegol disgyblion yn cael eu cefnogi’n ddigon da bob amser. Ymhellach, roedd mwyafrif yr ysgolion a’r awdurdodau lleol yn y sampl wedi dechrau cryfhau sicrhau ansawdd prosesau a darpariaeth ADY. Mynegwyd pryderon gan lawer o arweinwyr am eu gallu i barhau i gyflwyno’r gwasanaethau ADY angenrheidiol, wedi i gyllid ychwanegol ddod i ben.   

Mae ein canfyddiadau’n dangos bod arweinwyr a staff mewn llawer o ysgolion a lleoliadau wedi dechrau datblygu diwylliant ac arfer gynhwysol. Roedd yr ysgolion a’r lleoliadau hyn yn canolbwyntio’n dda ar ddysgu a lles pob un o’r disgyblion. Fodd bynnag, mewn lleiafrif o achosion, nid oedd gweledigaeth gynhwysol ac addysgu a dysgu pwrpasol wedi’u hanelu at ddiwallu anghenion yr holl ddisgyblion yn ddigon effeithiol. Ar sail ein trafodaethau ag arweinwyr ysgolion, fel rhan o’r adolygiad hwn, roedd arweiniad awdurdodau lleol ar gyfer gwella ansawdd addysgu a dysgu cynhwysol yn amrywiol ledled Cymru. Hyd yn oed yn yr achosion mwyaf effeithiol, roedd ysgolion yn cydnabod mai megis dechrau datblygu oedd y cymorth ac arweiniad hwn. 

At ei gilydd, roedd nifer y disgyblion y nodwyd bod ganddynt ADY neu anghenion addysgol arbennig (AAA) ar gofrestrau ysgolion wedi parhau i ostwng. Fodd bynnag, roedd nifer y disgyblion yr oedd eu darpariaeth ddysgu ychwanegol (DDdY) / darpariaeth addysgol arbennig (DAA) wedi’i nodi mewn cynllun statudol, naill ai trwy gynllun datblygu unigol (CDU) neu ddatganiad o AAA, wedi parhau i gynyddu. Yn ychwanegol, roedd cynnydd sylweddol yn nifer y cynlluniau datblygu unigol (CDUau) a oedd yn cael eu cynnal gan ysgolion. Ar draws awdurdodau lleol, roedd anghysondebau’n parhau o ran dehongli’r Cod ADY ac yn yr ymagweddau dilynol at CDUau a gynhelir gan ysgolion ac awdurdodau lleol.  

At ei gilydd, roedd ysgolion a lleoliadau a gymerodd ran yn meddu ar ddealltwriaeth gadarn o’r ddarpariaeth y maent yn ei threfnu ar gyfer disgyblion ag ADY. Fodd bynnag, roedd y graddau y caiff y ddarpariaeth ei dosbarthu’n DDdY yn parhau i fod yn aneglur. Roedd y rhan fwyaf o ysgolion ac awdurdodau lleol yn cytuno y byddai’n fuddiol egluro DDdY ar lefel genedlaethol. 

Roedd y rhan fwyaf o ysgolion a gymerodd ran yn yr adolygiad hwn yn cydnabod rôl estynedig ac arbenigol y CydADY o dan y Ddeddf ac yn croesawu atebolrwydd cynyddol a chyfrifoldeb strategol y rôl. Lle’r oedd rôl y CydADY yn fwyaf effeithiol, roedd yn rhan o’r uwch dîm arweinyddiaeth, ac yn gwneud cyfraniad sylweddol at y ddarpariaeth ar gyfer disgyblion ag ADY, a’u deilliannau. Fodd bynnag, mewn lleiafrif o ysgolion, nid oedd Cydlynwyr ADY yn cael eu cynnwys yn llawn mewn dylanwadu ar gyfeiriad strategol a phroses yr ysgol ar gyfer gwneud penderfyniadau.  

Dyma yw’r tro cyntaf i ni adolygu cynnydd lleoliadau nas cynhelir a ariennir a rôl Swyddog Arweiniol Anghenion Dysgu Ychwanegol y Blynyddoedd Cynnar (SAADYBC) mewn cysylltiad â diwygio ADY. Roedd llawer o’r lleoliadau nas cynhelir a ariennir yr ymwelom â nhw fel rhan o’r adolygiad hwn yn darparu profiadau dysgu effeithiol ar gyfer plant ag ADY. At ei gilydd, roeddent yn cynllunio’n ofalus i deilwra profiadau dysgu i fodloni gofynion unigol pob plentyn, yn cynnwys y rhai ag ADY. Hefyd, roedd rôl y SAADYBC wedi hen ennill ei phlwyf ledled Cymru. At ei gilydd, roedd y swyddogion hyn yn gweithio’n effeithiol i gynorthwyo rhieni a lleoliadau’r blynyddoedd cynnar i sicrhau cymorth buddiol ac amserol ar gyfer plant iau ag ADY sy’n dod i’r amlwg neu ADY wedi’i nodi.  

Nid oedd y graddau y mae awdurdodau lleol, ysgolion a lleoliadau yn cynllunio ac yn darparu cymorth teg ar gyfer darpariaeth ADY cyfrwng Cymraeg wedi’u datblygu’n ddigonol o hyd. Mae hyn wedi cael ei gydnabod gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, ond roedd heriau sylweddol yn parhau o ran cyfraddau recriwtio a chadw mewn darpariaeth cyfrwng Cymraeg yn ogystal â darparu asesiadau ac adnoddau safonedig cyfrwng Cymraeg.  

Mae ein hadroddiad yn nodi ystod o arfer effeithiol, gan gynnwys mewn meysydd a oedd yn parhau i fod yn heriol, fel cyflwyno cyfrwng Cymraeg. Rydym hefyd yn gwneud argymhellion. 

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon
Mae plentyn mewn siwmper coch yn dringo wal ddringo pren mewn iard gefn.

Crynodeb gweithredol

Mae’r adroddiad hwn yn ystyried pa mor effeithiol yw’r cymorth a’r ddarpariaeth a gynigir gan ddarparwyr addysg y blynyddoedd cynnar o ran mynd i’r afael ag effeithiau andwyol tlodi ac anfantais ar blant yn y blynyddoedd cynnar.

Mae’n canolbwyntio ar ba mor dda y mae awdurdodau lleol a gwasanaethau gwella ysgolion yn cefnogi’r darparwyr hyn â dulliau addysgegol y blynyddoedd cynnar, a sut orau i gynorthwyo plant y mae tlodi ac anfantais yn cael effaith andwyol arnynt. Mae hefyd yn ystyried pa mor dda y mae lleoliadau ac ysgolion na chynhelir a ariennir yn defnyddio’u cyllid o’r Grant Datblygu Disgyblion Blynyddoedd Cynnar (GDDBC)1 ar ymyriadau cynaliadwy i wella cyrhaeddiad plant y caiff tlodi ac anfantais effaith andwyol arnynt. Yn olaf, mae’r adroddiad yn ystyried pa mor dda y mae’r ddarpariaeth ar gyfer chwarae a dysgu mewn lleoliadau ac ysgolion yn cynorthwyo plant yn eu datblygiad a’r cyfnod pontio rhwng lleoliadau ac ysgolion. Mae wedi’i seilio ar ymgysylltu â sampl o 31 o leoliadau nas cynhelir, ysgolion meithrin, cynradd a phob oed. Ystyriom dystiolaeth o 15 awdurdod lleol, hefyd.

Canfuom fod amrywiad o ran sut y ceir mynediad at addysg gynnar ledled Cymru, yn dibynnu ar sut mae awdurdodau lleol yn darparu addysg feithrin. Mae’r amrywiad hwn yn arwain at ddarpariaeth annheg ledled Cymru. Yn ymarferol, mae hyn yn golygu bod rhieni yn aml yn cael ychydig iawn o ddewis, neu ddim dewis o gwbl, ynglŷn â ble y gallant gael addysg feithrin ar gyfer eu plentyn.

Roedd amrywiad mewn hygyrchedd dysgu proffesiynol yn y blynyddoedd cynnar ar gyfer y sector, gydag arweinwyr yn y sector nas cynhelir yn fwy tebygol o fod wedi cael mynediad at ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel yn y blynyddoedd cynnar gan eu hawdurdodau lleol a sefydliadau ymbarél2 nag ymarferwyr mewn ysgolion. Fodd bynnag, dywedodd llawer o arweinwyr ysgolion fod dysgu proffesiynol cyfyngedig i gefnogi addysgeg effeithiol y blynyddoedd cynnar yn cael ei gynnig gan awdurdodau lleol a gwasanaethau gwella ysgolion.

Yn ystod ein hymweliadau, dywedodd arweinwyr o leoliadau ac ysgolion nas cynhelir fod llawer o deuluoedd yn profi effaith negyddol tlodi ac anfantais ar lefel waeth o lawer na’r hyn a welwyd yn y gorffennol. O ganlyniad, roedd cyfran fawr o’u hamser a’u hadnoddau yn cael eu defnyddio i fynd i’r afael â’r anghenion hyn. Bron ym mhob achos, roedd lleoliadau ac ysgolion yn treulio amser yn dod i adnabod y plant a’u teuluoedd yn dda. Roeddent yn treulio amser yn meithrin perthnasoedd cefnogol ac ymddiriedus. Er nad oedd arweinwyr wedi cael hyfforddiant na gwybodaeth benodol gan awdurdodau lleol am sut orau i ddiwallu anghenion cymdeithasol, emosiynol a datblygiadol plant yn y blynyddoedd cynnar y mae tlodi ac anfantais yn cael effaith andwyol arnynt, roeddent yn gwybod ac yn deall pwysigrwydd cynorthwyo teuluoedd a’r gwahaniaeth yr oedd hyn yn ei wneud i’w bywydau. Roedd hyn yn aml ar ffurf cymorth ymarferol fel cydweithio â’r trydydd sector i ddarparu bwydydd, teganau, gwisg ysgol, a chymorth ymarferol â materion fel tai.

Mae’r GDDBC yn darparu cyllid i ysgolion a lleoliadau i gynorthwyo plant 3-4 oed â’u hanghenion cyfathrebu, lles a chorfforol. Canfu ein hadolygiad fod annhegwch o ran cyllid ar draws y sectorau nas cynhelir yng Nghymru, oherwydd cymhlethdodau fformiwlâu cyllido ac anhawster casglu data ar y grŵp oedran hwn. O ganlyniad i hyn, mae awdurdodau lleol nad ydynt yn ariannu addysg gynnar yn y sector nas cynhelir yn derbyn cyllid, ac awdurdodau lleol â lefelau uchel o amddifadedd yn derbyn cyllid cyfyngedig.

Roedd y rhan fwyaf o leoliadau nas cynhelir sy’n derbyn cyllid GDDBC dirprwyedig yn gwneud defnydd da o’r arian hwn i brynu adnoddau a oedd yn helpu datblygu anghenion cyfathrebu a lles plant, fel offer awyr agored ac adnoddau lleferydd ac iaith. Roeddent yn mynychu hyfforddiant buddiol a oedd yn eu cynorthwyo â’u rolau, yn enwedig wrth gefnogi medrau cyfathrebu plant. Yn ychwanegol, roeddent yn cyfoethogi profiadau plant trwy amrywiaeth o ymweliadau, yn ogystal â gwahodd ymwelwyr i’r lleoliad. Fodd bynnag, yn yr awdurdodau lleol hynny lle roedd yr arian grant yn cael ei gadw’n ganolog, nid oeddent bob amser yn targedu hyfforddiant yn ddigon da at fynd i’r afael ag anfantais neu’n targedu’r lleoliadau mwyaf difreintiedig yn ddigon da.

Yn y rhan fwyaf o ysgolion, roedd arweinwyr yn aml yn defnyddio’r cyllid hwn i gynnal y ddarpariaeth bresennol. Er enghraifft, roeddent yn cyflogi oedolion ychwanegol i ddarparu cymhareb oedolyn / disgybl addas yn nosbarthiadau’r blynyddoedd cynnar.Mewn ychydig o enghreifftiau, roedd yr ymarferwyr hyn yn cyflawni ymyriadau lleferydd ac iaith ac iechyd a lles emosiynol. Mewn lleiafrif o ysgolion, nid oedd arweinwyr yn gallu gwahanu eu cyllid GDDBC oddi wrth eu cyllid ehangach o’r GDD, ac felly, nid oeddent yn gallu dyrannu eu cyllid mewn ffordd dargedig yn ddigon da.

Mae llawer o arweinwyr yn darparu cyfleoedd buddiol i blant a’u teuluoedd ddod i adnabod ymarferwyr a’r lleoliad neu’r ysgol cyn dechrau yno. Mae hyn yn cynnwys pan fydd plant yn pontio o’r cartref i leoliad neu ysgol, neu rhwng lleoliad ac ysgol.

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Yn ystod tymhorau’r gwanwyn a’r haf 2024, ymunodd arolygydd Estyn â phrofiad o gefnogi dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol (ADY) ag ymweliadau arolygwyr cyswllt â phob coleg addysg bellach (AB) yng Nghymru. Yn ystod pob ymweliad, fe wnaethant gyfarfod â staff allweddol i drafod diwygio ADY1 a sut roedd ei roi ar waith yn dod yn ei flaen ym mhob coleg. Llywiodd canfyddiadau’r ymweliadau hyn yr adroddiad hwn.

Nod y Ddeddf ADY a’r Rhaglen Trawsnewid ADY ehangach yw trawsnewid y systemau ar wahân ar gyfer anghenion addysgol arbennig (AAA) mewn ysgolion neu unedau cyfeirio disgyblion (UCDau) ac anawsterau dysgu ac/neu anableddau mewn addysg bellach i greu system unedig i gefnogi dysgwyr o 0 i 25 oed sydd ag ADY.

At ei gilydd, crybwyllodd colegau eu bod ar gamau amrywiol o ran rhoi’r ddeddf ADY ar waith. Ar ben hynny, roedd pob coleg yn cefnogi carfanau gwahanol ag ystod amrywiol o anghenion dysgu ychwanegol. Er enghraifft, roedd y rhan fwyaf o golegau’n cefnogi dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol mwy cymhleth ar gyrsiau medrau byw’n annibynnol ac roedd gan leiafrif ohonynt berthynas gref sefydledig â choleg arbenigol annibynnol i wella darpariaeth mewn partneriaeth.

Nododd bron pob un o’r colegau yr ymwelom â nhw gynnydd yn nifer y dysgwyr ag ADY, yn ogystal ag anawsterau iechyd meddwl a gorbryder ers y pandemig. Yn ogystal, nododd ychydig o golegau gynnydd yn nifer y dysgwyr yn ymuno a oedd wedi cael eu haddysgu gartref yn flaenorol, felly mae gwybodaeth gyfyngedig ar gael am unrhyw anghenion dysgu ychwanegol.

Roedd llawer o’r colegau hyn yn cynnal nifer o wahanol fathau o ddarpariaeth yr oedd y diwygio ADY yn effeithio arnynt lle mae dysgwyr ar gofrestr y coleg. Roedd y rhain yn cynnwys rhaglenni cyflogadwyedd ieuenctid Twf Swyddi Cymru+ a phrentisiaethau iau2. Mewn ychydig o achosion, roedd darpariaeth ar gyfer dysgwyr mwy cymhleth, sydd wedi’u cofrestru fel colegau arbenigol annibynnol fel arfer, yn cael ei chyflwyno trwy goleg prif ffrwd i ddechrau, cyn i’r is-sefydliad gofrestru â Llywodraeth Cymru.

Cymhlethwyd y trefniadau hyn ymhellach gan ddaearyddiaeth Cymru. Roedd angen i bron pob un o’r colegau feithrin perthnasoedd a datblygu trefniadau rhannu gwybodaeth â mwy nag un awdurdod lleol. Datblygodd ychydig iawn ohonynt drefniadau rhannu gwybodaeth ag awdurdodau lleol yn Lloegr, hefyd. Crybwyllodd colegau amrywioldeb yn eu perthnasoedd ag ysgolion uwchradd lleol hefyd yn seiliedig ar b’un ai nhw oedd y prif ddarparwr addysg drydyddol yn yr ardal honno ai peidio.

Cwblhaom ein hadroddiad thematig cyntaf ar ddiwygio ADY ym mis Medi 2023, a oedd yn canolbwyntio ar roi Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg ar waith mewn ysgolion ac awdurdodau lleol. Er nad oedd ffocws yr adolygiad yn cynnwys lleoliadau ôl-16, gwnaethom un argymhelliad i awdurdodau lleol yn ymwneud ag addysg ôl-16, sef: datblygu a chyhoeddi eu strategaeth ar gyfer dysgwyr ôl-16 ag ADY.

Yn adroddiad thematig ADY 2023, canfuom mai megis dechrau cael eu datblygu y mae strategaethau awdurdodau lleol ar gyfer darpariaeth ADY ôl-16. Crybwyllodd yr awdurdodau lleol hynny a oedd wedi penodi swyddogion ôl-16 dynodedig eu bod yn meithrin partneriaethau strategol cryfach â darparwyr addysg bellach. Roedd gwybodaeth awdurdodau lleol am golegau arbenigol annibynnol yn llai cadarn ac, o ganlyniad, roedd eu hymgysylltiad â nhw yn fwy cyfyngedig. O ganlyniad, nid oedd awdurdodau lleol yn gallu gwneud penderfyniadau gwybodus am ystod lawn y ddarpariaeth dysgu ychwanegol ar draws y sectorau ôl-16.

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Crynodeb gweithredol

Mae’r adroddiad hwn yn ystyried pa mor dda y mae ysgolion yn gweithio gyda’i gilydd i gefnogi cyfnod pontio disgyblion o’r ysgol gynradd i’r ysgol uwchradd. Mae’n canolbwyntio ar ba mor dda y mae ysgolion yn gweithio gyda’i gilydd i sicrhau bod eu cwricwla a’u haddysgu yn datblygu gwybodaeth, medrau, dealltwriaeth ac ymddygiadau dysgu disgyblion yn effeithiol ar draws y cyfnod pontio. Mae’n ystyried sut mae ysgolion yn cefnogi lles dysgwyr yn y cyfnod pontio pwysig hwn. 

Mae wedi’i seilio ar ymgysylltu â sampl o 23 ysgol gynradd, 13 ysgol uwchradd a 3 ysgol bob oed, a thystiolaeth o’n gwaith arolygu a’n gwaith dilynol er mis Medi 2022. Cymerom dystiolaeth o dri gwasanaeth gwella ysgolion rhanbarthol a thri awdurdod lleol, hefyd. 

Mae ein canfyddiadau’n dangos bod penaethiaid neu uwch arweinwyr o’r rhan fwyaf o glystyrau o ysgolion yn cyfarfod yn rheolaidd i drafod Cwricwlwm i Gymru a sut i gefnogi cyfnod pontio disgyblion o’r ysgol gynradd i’r ysgol uwchradd. Bron ym mhob achos, canolbwyntiodd arweinwyr yn dda ar sicrhau bod trefniadau ymsefydlu buddiol i gefnogi lles disgyblion, a rhoi strategaethau ar waith i gynorthwyo disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol (ADY). Fodd bynnag, mewn llawer o achosion, ac am amrywiaeth o resymau, nid yw gwaith pontio yn ddigon effeithiol i gefnogi datblygiad continwwm dysgu ar gyfer pob disgybl sy’n sicrhau eu bod yn gwneud cynnydd systematig a pharhaus yn eu gwybodaeth, eu medrau, eu dealltwriaeth a’u hymddygiadau dysgu o’r ysgol gynradd i’r ysgol uwchradd.  

Mewn lleiafrif o achosion, mae clystyrau wedi sefydlu grwpiau o athrawon i ystyried enghreifftiau o ddysgu disgyblion, i’w helpu i ddechrau datblygu dealltwriaeth ar y cyd o gynnydd ar draws eu hysgolion. Fodd bynnag, megis dechrau y mae’r arferion hyn, ac yn y rhan fwyaf o achosion, nid oes dealltwriaeth gref o hyd o sut beth yw cynnydd yn y rhan fwyaf o glystyrau o ysgolion. O ganlyniad, nid yw’r arferion hyn wedi gwella pa mor dda y mae dysgu’n datblygu o ysgolion cynradd i ysgolion uwchradd yn ddigon cryf.  

Yn ystod ein hymweliadau, soniodd arweinwyr am ystod o faterion a oedd yn gwneud gwaith clwstwr ar ddatblygu cynnydd y cwricwlwm yn anodd, yn cynnwys cydlynu gwaith amryfal ysgolion cynradd gydag un ysgol uwchradd, gwahanol ddehongliadau o’r cwricwlwm o fewn yr un clwstwr o ysgolion, neu gael yr amser a’r adnoddau i ryddhau staff i weithio gyda’i gilydd. Fe wnaethant nodi bod natur eang y disgrifiadau o ddysgu yn rhywbeth roedd y staff yn eu hysgolion yn ymgodymu â nhw o hyd. Yn aml, roedd arweinwyr ysgolion uwchradd yn nodi bod newidiadau i gymwysterau TGAU yn ychwanegu at anhawster gwneud penderfyniadau am eu cwricwlwm, ond mewn ysgolion mwy effeithiol, roeddent hefyd yn cydnabod bod gwella addysgu yn hanfodol i sicrhau bod disgyblion yn ennill cymwysterau da.     

Mewn ychydig o achosion, mae clystyrau o ysgolion cynradd ac uwchradd wedi gweithio gyda’i gilydd yn gadarnhaol i amlinellu gwybodaeth, medrau a phrofiadau ar draws yr holl feysydd dysgu a phrofiad (MDPh)1 ac wedi defnyddio hyn i ddechrau datblygu dealltwriaeth ar y cyd o gynnydd. Fodd bynnag, hyd yn oed pan mae hyn ar waith, nid yw ysgolion uwchradd bob amser yn ei ddefnyddio i ystyried dysgu blaenorol disgyblion yn ddigon da. O ganlyniad, nid oedd dysgu ym Mlwyddyn 7 a thu hwnt bob amser yn cefnogi datblygiad parhaus a graddol disgyblion. 

Mewn ysgolion pob oed, er gwaethaf potensial yr ymagwedd bob oed at ddysgu, nid oedd cydlynu’r cwricwlwm a chynllunio ar gyfer cynnydd yn gryf bob amser. Yn yr achosion gorau, roedd ysgolion yn gweithio’n bwrpasol i ddatblygu un continwwm dysgu graddol rhwng 3 ac 16 oed, ac roeddent yn dechrau defnyddio hyn i sicrhau eu bod yn cefnogi cynnydd disgyblion. Fodd bynnag, roedd lleiafrif o leoliadau pob oed wedi gwneud cynnydd cyfyngedig ar ddatblygu ymagwedd gydlynus at y cwricwlwm ac yn ystyried dysgu mewn sectorau cynradd ac uwchradd ar wahân o hyd. 

Mae llawer o ysgolion wedi darparu ystod o ddysgu proffesiynol ar gyfer athrawon i gefnogi cyflwyno Cwricwlwm i Gymru. Fodd bynnag, mewn ychydig o achosion yn unig yr oedd clystyrau o ysgolion wedi rhannu ymagweddau at addysgu neu wedi ystyried sut gallent sicrhau bod strategaethau addysgu yn cynorthwyo disgyblion i wneud cynnydd effeithiol a pharhaus o’r ysgol gynradd i’r ysgol uwchradd. Roedd llawer ohonynt yn ymgorffori strategaethau i gynorthwyo disgyblion i fod yn ddysgwyr mwy effeithiol ac yn cydnabod pwysigrwydd sicrhau bod disgyblion yn datblygu medrau i fonitro, rheoli ac asesu dysgu. Fodd bynnag, dim ond mewn ychydig o achosion yr oedd ysgolion wedi ystyried sut gallent sicrhau bod disgyblion yn parhau i ddatblygu’r medrau a’r tueddiadau hyn yn effeithiol pan fyddant yn symud i’r ysgol uwchradd.  

Bron ym mhob achos, roedd ysgolion cynradd yn trosglwyddo ystod eang ac amrywiol o wybodaeth am ddysgu a chynnydd disgyblion i ysgolion uwchradd cyn eu cyfnod pontio. Roedd lleiafrif o glystyrau yn dechrau ystyried sut i rannu gwybodaeth am gynnydd disgyblion, yn unol â Chwricwlwm i Gymru. Fodd bynnag, bron ym mhob achos, prin oedd yr eglurder ynglŷn â beth oedd disgwyliadau o ran dysgu a chynnydd, hyd yn oed o fewn yr un clwstwr. O ganlyniad, ni wnaeth y prosesau hyn rhyw lawer i gefnogi parhad yn nysgu’r disgyblion. Bron ym mhob achos, roedd ysgolion cynradd yn rhannu deilliannau asesiadau personol Llywodraeth Cymru gydag ysgolion uwchradd. Fodd bynnag, roedd bron pob ysgol yn canolbwyntio ar rannu’r sgôr safonedig yn unig. Nid oeddent yn rhoi ystyriaeth ddigon da i’r ystod eang o wybodaeth am ddysgu disgyblion sydd ar gael o’r asesiad na sut y gellir defnyddio hyn i gefnogi addysgu a dysgu ymhellach.  

Bron ym mhob achos, roedd ysgolion yn cefnogi cyfnod ymsefydlu2 disgyblion i’r ysgol uwchradd yn dda. Yn aml, roeddent yn trefnu cyfarfodydd wyneb yn wyneb rhwng arweinwyr neu athrawon o ysgolion cynradd a staff o ysgolion uwchradd a oedd yn galluogi rhannu gwybodaeth yn fuddiol. Roedd ysgolion cynradd ac uwchradd yn gweithio gyda’i gilydd yn gydwybodol i gefnogi cyfnod pontio disgyblion ag ADY. Yn aml, roedd staff sydd â chyfrifoldeb am ddisgyblion ag ADY yn dechrau gweithio gyda’r ysgolion cynradd sy’n eu bwydo pan roedd disgyblion ym Mlwyddyn 6 neu ym Mlwyddyn 5. Helpodd y prosesau hyn ysgolion uwchradd i ddeall a darparu ar gyfer anghenion y disgyblion hyn yn gefnogol.  

Yn y rhan fwyaf o achosion, roedd clystyrau o ysgolion yn cefnogi llawer o agweddau ar les disgyblion yn effeithiol wrth iddynt symud o’r ysgol gynradd i’r ysgol uwchradd. Mewn llawer o achosion, ymwelodd staff o ysgolion uwchradd â’r ysgolion cynradd sy’n eu bwydo i siarad â disgyblion ar ddechrau Blwyddyn 6, ac mewn ychydig iawn o achosion pan maent ym Mlwyddyn 5. Bron ym mhob achos, roedd clystyrau o ysgolion yn nodi disgyblion y gallai’r cyfnod pontio fod yn anos iddynt na’u cyfoedion, ac yn rhoi ystod ddefnyddiol o weithgareddau ac ymweliadau cefnogol ar waith a oedd yn helpu’r disgyblion hyn i bontio i’r ysgol uwchradd. Yn yr achosion gorau, roedd ysgolion yn gweithio gyda’i gilydd i gynllunio a rhoi strategaethau ar waith yn seiliedig ar anghenion disgyblion unigol.  

Roedd llawer o arweinwyr yn ymwybodol o’r arweiniad diweddaraf ar gynllunio pontio a’i ofynion, ac yn defnyddio hyn i gynllunio cyfnod ymsefydlu disgyblion i’r ysgol uwchradd yn briodol. Fodd bynnag, mewn llawer o achosion, roedd diffyg eglurder mewn cynlluniau pontio ar sut byddai ysgolion yn cefnogi parhad yn nysgu disgyblion, a sut byddent yn cyflawni hyn trwy ddylunio a chynllunio’r cwricwlwm ar gyfer dysgu ac addysgu.  

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Crynodeb gweithredol

Yn dilyn cyhoeddi adroddiad ar fedrau darllen Saesneg disgyblion 10-14 oed gan Estyn yn Mai 2023, fe aethom ati i lunio adroddiad ar sut mae ysgolion Cymraeg a dwyieithog yn datblygu medrau darllen Cymraeg disgyblion ar draws y cwricwlwm. Yn Hydref 2023, fe wnaethom ymweld ag ugain o ysgolion cynradd, uwchradd a phob oed cyfrwng Cymraeg a dwyieithog, yn ogystal ag unedau trochi i werthuso medrau darllen Cymraeg disgyblion ar draws y cwricwlwm ym Mlwyddyn 6 a Blynyddoedd 7-9, gan edrych ar yr hyn y mae ysgolion yn ei wneud i ddatblygu’r medrau hyn. Dewiswyd ysgolion yn seiliedig ar eu maint, math, lleoliad daearyddol a’u cyd-destun economaidd-gymdeithasol i ddarparu trawstoriad o ysgolion yng Nghymru. Ym mhob ysgol yr ymwelwyd â hi, cynhaliwyd cyfarfodydd gydag uwch arweinwyr, cydlynwyr llythrennedd, athrawon a disgyblion. Arsylwom sesiynau lle roedd medrau darllen yn cael eu datblygu neu’u hatgyfnerthu. Edrychom ar waith disgyblion ac unrhyw ddogfennau oedd gan yr ysgol ar ddatblygu medrau darllen ac ar drefniadau pontio. Yn ogystal, cynhaliwyd arolwg disgyblion yn Eisteddfod yr Urdd ym mis Mehefin 2023 a dosbarthwyd holiadur i’r ysgolion hynny o fewn y sampl ac fe ymatebodd dros ddwy fil o ddisgyblion. Gwnaethom hefyd dynnu ar dystiolaeth o arolygiadau cynradd, uwchradd a phob oed o ysgolion y tu allan i’r sampl yn ystod 2023-24.

Mae ein hadroddiad ar fedrau darllen Cymraeg yn amlinellu nifer o gryfderau a’r meysydd sydd angen mynd i’r afael â nhw i sicrhau gwelliannau. Yn ychwanegol i’r enghreifftiau o arfer dda yn yr ysgolion, rydym wedi cynnwys canllawiau penodol er mwyn helpu ysgolion i gryfhau eu harferion wrth ddatblygu medrau darllen disgyblion. Mae’r bennod gyntaf, ‘Safonau ac agweddau disgyblion’ yn canolbwyntio ar ddatblygiad medrau darllen disgyblion ar draws y cwricwlwm ac agweddau disgyblion tuag at ddarllen. Mae gan yr ail bennod ddwy ran. Mae’r rhan gyntaf, ‘Profiadau addysgu a dysgu’ yn ystyried yr arlwy sy’n cael ei gynnig gan ysgolion i gryfhau medrau darllen disgyblion tra bod ‘Arweinyddiaeth a chynllunio ar gyfer gwella’ yn nodi sut mae arweinwyr yn blaenoriaethu darllen yn eu hysgolion. Yn ogystal, mae’r adroddiad yn edrych ar ddarpariaeth o fewn yr unedau trochi. Mae’r drydedd bennod, ‘Hybu diwylliant o ddarllen’ yn disgrifio’r modd y mae ysgolion effeithiol yn creu diwylliant darllen yn llwyddiannus ac yn ennyn diddordeb disgyblion yn llawn. Mae Atodiad 1 yn rhestru’r ymatebion i’r holiadur disgyblion a ddosbarthwyd i’r ysgolion hynny o fewn y sampl ac ymatebodd dros ddwy fil o ddisgyblion.

Nid yw’n syndod bod effaith negyddol y pandemig yn parhau yn glir ar safonau darllen Cymraeg disgyblion yn gyffredinol, gyda’r lleiafrif wedi colli’r hyder i gyfathrebu a darllen yn y Gymraeg. Mae bron pob disgybl yn y sampl ac a wnaeth ymateb i’n holiaduron yn deall pwysigrwydd darllen i gefnogi eu dysgu a’u cyfleoedd mewn bywyd yn y dyfodol. Fodd bynnag, i fwyafrif y disgyblion, mae eu mwynhad o ddarllen yn gostwng o 10 i 14 oed.

Mae llawer o bobl ifanc 10 i 14 oed yn defnyddio medrau darllen sylfaenol, fel anodi, lleoli a llithr ddarllen gwybodaeth yn llwyddiannus i ganfod prif negeseuon a gwybodaeth allweddol. At ei gilydd, mae cyfran uwch o ddisgyblion Blwyddyn 6 yn gwneud cynnydd da o ran datblygu eu medrau darllen uwch nag ym Mlynyddoedd 7-9. Mae hyn yn rhannol oherwydd yr heriau o gydlynu datblygiadau medrau darllen yn gyson ar draws yr ystod o bynciau ac athrawon yn y cyfnod uwchradd. Dengys ein canfyddiadau bod y cyfleoedd mwyaf buddiol i ddatblygu medrau darllen i’w gweld mewn gwersi Cymraeg neu sesiynau iaith ac o fewn pynciau’r dyniaethau. Fodd bynnag, nid yw uwch-fedrau darllen mwyafrif y disgyblion ym Mlynyddoedd 7-9 yn datblygu cystal oherwydd diffyg cyfleoedd pwrpasol i ddatblygu’u medrau darllen ar draws y cwricwlwm.

Roedd llawer o’r cryfderau a’r diffygion a ganfuom yn y thematig darllen Saesneg hefyd yn amlwg mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg a dwyieithog. Er bod arweinwyr ym mron pob ysgol yr ymwelwyd â nhw yn cydnabod pwysigrwydd blaenoriaethu datblygiad medrau darllen disgyblion, yn aml nid oedd hyn yn arwain at ddarpariaeth effeithiol ar draws y cwricwlwm, yn enwedig yn y sector uwchradd. Megis dechrau mae’r gwaith o gydlynu’r ddarpariaeth ar gyfer datblygu medrau darllen disgyblion yn y mwyafrif o ysgolion uwchradd. Nid oedd arweinwyr yn y lleiafrif o ysgolion cynradd a’r mwyafrif o ysgolion uwchradd a phob oed yn defnyddio ystod digon eang o dystiolaeth i adnabod yr union agweddau sydd angen eu gwella a chynllunio camau gweithredu perthnasol. Roeddent yn or-ddibynnol ar ddata yn unig, yn hytrach na’i gyfuno â thystiolaeth uniongyrchol o gynnydd disgyblion o wersi a llyfrau. Lleiafrif yn unig o arweinwyr oedd yn monitro ac yn gwerthuso effaith strategaethau darllen ar draws yr ysgol yn ddigon cadarn. Prin yw’r cynlluniau neu lwyfannau darllen sydd ar gael trwy gyfrwng y Gymraeg o gymharu â’r Saesneg i helpu ysgolion i fonitro cynnydd darllen disgyblion.

Mae ein canfyddiadau’n dangos mai ychydig iawn o glystyrau o ysgolion cynradd ac uwchradd sy’n cyd-gynllunio’n effeithiol ar gyfer datblygu medrau darllen disgyblion o Flwyddyn 6 i Flwyddyn 7. Mae hyn hefyd yn wir mewn llawer o ysgolion pob oed, sy’n dysgu disgyblion o’r cyfnodau cynradd ac uwchradd. Rhwystr i’r cynllunio hwn yw maint y clwstwr a’r ffaith bod nifer o ysgolion cynradd o fewn dalgylch mwy nag un ysgol uwchradd neu, ar adegau, yn draws-sirol.

Mae’r unedau trochi a’r canolfannau iaith wnaethom ymweld â nhw yn gwneud gwaith effeithiol yn datblygu medrau Cymraeg disgyblion sy’n trosglwyddo o addysg cyfrwng Saesneg yn hwyr. Defnyddiodd athrawon derminoleg a geirfa pwnc yn gywir ac yn gyson a oedd yn caniatáu i ddisgyblion ddatblygu fel siaradwyr rhugl. Gwna’r disgyblion yma gynnydd cyflym a llwyddiannus yn eu medrau darllen Cymraeg.

Mae llawer o ysgolion cynradd ac ychydig o ysgolion uwchradd yn hyrwyddo darllen er pleser yn llwyddiannus. Fodd bynnag, yn gyffredinol, gwelwyd bod y profiadau i hybu darllen sy’n digwydd tu hwnt i’r stafell ddosbarth wedi lleihau yn sylweddol ers cyfnod y pandemig, yn enwedig yn y sector uwchradd.

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Mae’r adroddiad yn canolbwyntio ar risgiau ymddieithrio ar gyfer pobl ifanc yn manteisio ar gymorth gan weithwyr arweiniol yn ystod y cyfnod pontio i addysg ôl-16, hyfforddiant a chyflogaeth.

Argymhellion

Dylai Llywodraeth Cymru, Gyrfa Cymru, awdurdodau lleol, a’r holl bartneriaid eraill sy’n ymwneud â chynorthwyo pobl ifanc trwy weithwyr arweiniol:  

  • Wella cymorth pontio ôl-16 trwy sicrhau parhad yng ngweithiwr arweiniol person ifanc tan 31 Ionawr ar ôl symud person ifanc i’w gyrchfan ôl-16, p’un a yw hyn yn yr ysgol, yn y coleg, gyda darparwr hyfforddiant, neu gyflogaeth 
  • Datblygu ffyrdd o fesur llwyddiant gwaith i atal pobl ifanc rhag bod yn bobl NACH, sydd wedi’u seilio ar werthusiadau tymor hirach ac nad ydynt yn gor-bwysleisio gwerth data arolwg cyrchfan gychwynnol    
  • Cefnogi rhannu data yn well am amgylchiadau pobl ifanc unigol i hwyluso cydweithio cryfach rhwng yr holl bartneriaid, gan gynnwys darparwyr addysg a hyfforddiant, a galluogi pobl ifanc i gael cymorth perthnasol ac amserol  
  • Cefnogi anghenion dysgu proffesiynol gweithwyr arweiniol ym mhob asiantaeth a rhannu arfer effeithiol wrth ddarparu cymorth gweithwyr arweiniol  
  • Gwella arfer yn unol ag arfer effeithiol a geir yn yr adroddiad hwn, a mynd i’r afael â’r diffygion a amlygwyd yn yr adroddiad hwn  

Math o Adnodd Gwella: Adroddiad thematig

Rhannu'r dudalen hon

Argymhellion

Dylai ysgolion: 

  • Ddarparu cyngor ac arweiniad diduedd cynhwysfawr ac amserol i’r holl ddisgyblion a’u rhieni neu’u gofalwyr am holl opsiynau’r cwricwlwm 14-16, gan gynnwys prentisiaethau iau lle mae’r rhain ar gael. 
  • Cydweithio â cholegau ac awdurdodau lleol i werthuso cyfleoedd ar gyfer datblygu neu ymestyn rhaglenni prentisiaethau iau er mwyn ehangu eu harlwy cwricwlwm er budd pennaf y dysgwyr.

Dylai colegau addysg bellach:

  • Weithio’n agos gydag ysgolion i wneud yn siŵr fod cyfrifoldebau am drefniadau diogelu yn glir a bod asesiadau risg unigol yn cael eu cynnal ar gyfer pob un o’r dysgwyr prentisiaethau iau.
  • Rhannu a chytuno ar drefniadau amserlen gydag ysgolion partner ac awdurdodau lleol ar gyfer pob un o’r dysgwyr prentisiaethau iau a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf iddynt am unrhyw newidiadau sy’n effeithio ar ddysgwyr unigol, fel trefniadau cynllun bugeiliol.

Dylai awdurdodau lleol: 

  • Egluro a chyfleu trefniadau cyllid yn y dyfodol ar gyfer prentisiaethau iau gydag ysgolion a cholegau. 
  • Cydweithio â’u holl ysgolion a cholegau lleol i werthuso’r potensial ar gyfer cyflwyno neu ymestyn darpariaeth prentisiaethau iau i ymestyn cyfleoedd dysgu addas ar gyfer disgyblion Blwyddyn 10 ac 11 sy’n cael trafferth ymgysylltu â darpariaeth brif ffrwd bresennol mewn ysgolion.

Dylai Llywodraeth Cymru: 

  • Yn sgil sefydlu’r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil (CTER), egluro a chyhoeddi manylion am gyfrifoldeb parhaus a threfniadau parhaus ar gyfer prentisiaethau iau a’u cyllid. 
  • Adolygu gofynion penodol y cwricwlwm ar gyfer rhaglenni prentisiaethau iau fel yr amlinellir yng nghyfeiriadur rhaglenni Llywodraeth Cymru, yn enwedig o ran cymwysterau Saesneg, mathemateg a rhifedd, i sicrhau bod nodau cymhwyster yn gweddu i anghenion a galluoedd dysgwyr unigol, ac yn adlewyrchu’r cymwysterau 14-16 cenedlaethol newydd sydd ar waith o fis Medi 2027.